З.БАТЦЭЦЭГ

Морины үс нэхэх урлагийг эрт дээр үеэс хүмүүс мэддэг байсан. Ийм бүтээгдэхүүн нь цаг хугацаанд элэгдэггүй, адууны үс нь халуун, хүйтэнд тэсвэртэй бөгөөд олон жилийн турш төгс хадгалагддаг. Гэсэн хэдий ч олон ардын гар урлалын нэгэн адил морины үс сүлжих нь ахиц дэвшлийн мөргөлдөөнийг тэсвэрлэж чадаагүй бөгөөд аажмаар мартагджээ. Зөвхөн 1970-аад онд Буриадад санаж, ур чадварыг сэргээх төдийгүй түүнийг шинэ үеийнхэнд уламжлуулж эхэлжээ Эрхүү мужийн Усть-Ордынскийн үндэсний гар урлал, ардын урчуудын төвийн адууны үсээр хивс урладаг зураач Екатерина Осиповатай адууны үсний түүх, онцлог, практикийн талаар . Lenta.ru ярилцлаа.

-Lenta.ru: Адууны үс нэхэх урлаг хэдий үеэс бий болсон бэ?

-Екатерина Осипова: Тийм ээ, ЗХУ-аас нэлээд өмнө. Харин аж үйлдвэр хөгжиж, үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн гарч ирснээр уламжлалт амьдралын олон мэдлэг, чадвар аажмаар алдагдаж байсан юм шиг надад санагддаг. 1970-аад онд Тимина Тамара Николаевна, Ринчинова Светлана Петровна нар морины үс нэхэх урлагийг сэргээсэн. 1990-1991 онд Светлана Петровна хивсэнцэр, морины үсээр хийсэн утас үйлдвэрлэх патент авсан.

Эртний зураг байдаг. Түүн дээр эмэгтэйчүүд өөрийгөө тойруулаад шон босгоод, утас хөдлөнгөөр нь ороосон байдаг. Зөөж тээвэрлэхэд амар. Оросууд ирснээр хэвтээ машин гарсан. Адууны үсээр суурь хийгээд, үхэр ямааны үс нэмсэн. Ийм үс илүү зөөлхөн. 2021 онд би Сергей Петрович Балдаевын зурсан нэхмэлийн машиныг сэргээн засварласан бөгөөд энэ нь одоо Усть-Ордын үндэсний музейд байнгын үзэсгэлэнд тавигдсан. Тэнд цэвэр адууны үсээр хийсэн утаснууд байдаг.

Би нөхөр Ефимтэй 2006 онд танилцаад л нэхэж эхэлсэн. Тэрээр Анагаахын ангийн оюутан байсан ч бүтээлчээр ажиллахаар шийдэж, адууны үсээр хийсэн хивсэнцэр хийх болсон. Би Улаан-Үд хотын соёлын сургуулийг нэхмэлийн ангиар төгссөн. Гэхдээ бид утсаар нэхдэг байсан. Өөрөөр хэлбэл, би нэхэх анхан шатны мэдлэгтэй байсан бөгөөд нөхөр маань надад практик хэсэг болох морины үс боловсруулахыг зааж өгсөн. Одоо бид санаагаа хамтдаа хэрэгжүүлж байна.

-Морины үсийг юунд хэрэглэж болох вэ?

-Таар хивсийг ханан дээр өлгөж, гудсан доор тавьдаг байсан, учир нь адууны хялгас чийгэнд сунадаггүй, халуунд агшдаггүй, удаан эдэлгээтэй байдаг тул агаарыг эргэлдүүлэх нэг төрлийн жийргэвч бий болгодог. Үүгээр тор, янз бүрийн олс, гэрийн бүслүүр, дөнгө, морины уяа хийдэг. Түүгээр ч барахгүй олсыг дэлээр хийдэггүй, сүүлнээс илүү нимгэн учраас. Бидний өвөг дээдэс бидэн шиг их хог хаягдал гаргах юм хийдэггүй байж. 

Хэрэв үсийг химийн аргаар боловсруулахгүй бол удаан эдэлгээтэй байдаг. Жишээлбэл түүнийг англи арьсан буйданд хийдэг. 

-Хивсэн эдлэл аль бүс нутаг, зохиогчийнх болохыг ойлгох арга бий юу?

-Бүс нутаг, үндэстэн бүр өөрийн гэсэн гоёл чимэглэл, сэдэвтэй байдаг. Жишээ нь, манай бүтээлүүдээс бөө, бурхадыг харж болно. 

-Бөө мөргөлд ариун дагшин зүйл гэж байдаг. Морины үс ямар үүрэгтэй вэ?

-Энэ нь муу ёрын сүнснүүдээс хамгаалах ариун нандин утгыг агуулдаг бөгөөд тэд өөрсдийгөө ариусгах зорилгоор ашигладаг. Бурхад нигүүлсэл, аз жаргал, хөгжил цэцэглэлтийг буулгахын тулд морины үс унжуулдаг. Жишээлбэл, Казахстанд гэрт могой оруулахгүйн тулд гэрээ тойруулж тавьдаг. Мөн нэг нас хүрээгүй хүүхэдтэй айлд нар жаргаснаас хойш очдоггүй. Энэ үед муу ёрын сүнснүүд хүнд наалддаг гэж үздэг. Тиймээс муу зүйлээс хамгаалж гэртээ морины үс өлгөдөг. 

-Үс нь ийм их хүч чадалтай юм бол морь ард түмэнд хэр чухал вэ?

-Энэ бол хамгийн найдвартай, үнэнч анд, түшиг тулгуур юм. Тэрээр маш сайн унаа. 

-Үстэй хэрхэн ажилладаг вэ. Үүнийг хэрхэн сонгох, хэрхэн бэлтгэх вэ?

-Бид амь алдсан адууны үсийг аваад, угаагаад, өнгөөр нь ангилдаг- хар, бор, шаргал. Дараа нь бид үсийг утас болгон мушгина. Үсээ чанга мушгих тусам улам бат бөх болдог. Дараа нь эдгээр утаснуудын тусламжтайгаар бид хивсэнцэр нэхдэг. Будаж болно, будаг хир удаан тогтохыг хэлж мэдэхгүй. 

-Та үхсэн адууны үс гэж хэллээ. Тусгайлан хяргадаггүй юм уу?

-Хяргадаг л даа. Гэхдээ бага хэмжээгээр. Үндсэндээ бид өвлийн улиралд идшинд мах бэлддэг, тэр дундаа адууны мах - заримыг нь өөртөө, заримыг нь зарна. Өмнө нь бүхэл бүтэн суурин, овгийн хэрэгцээнд зориулж үс тайрах баяр болдог байсан.

-Нэхэх бэлтгэл хэрхэн явагдаж байна вэ. Таны нэхэж байгаа ноорог урьдчилан зурсан уу? 

-Ямар өнгө хэрэгтэй, хаана байрлаж байгааг мэдэхийн тулд дандаа ноорог байдаг. Нэхэх явцад та нэг буюу өөр элемент эсвэл өнгийг өөрчилж болно, мөн гоёл чимэглэлийн элементүүдийг нэмж болно.

-Таны хувьд нэхэх үйл явцын хамгийн сонирхолтой хэсэг юу вэ? 

-Хамгийн чухал зүйл бол зохиол юм. Хэрэв танд таалагдаж байвал нэхэх нь илүү хялбар болно. Үгүй бол миний бүтээл ямар сэтгэгдэл төрүүлэх бол гэсэн янз бүрийн бодол үргэлж байдаг ч гэсэн маш их эргэлзээ төрдөг.

-Таны зарим хивсэн дээр нүүр царайгүй эмэгтэйчүүд байдаг. Энэ нь ямар нэгэн утгатай юу?

-Би үүнд маш их хайртай, тэд илүү сайхан харагддаг. Энэ бол миний дотоод хүсэл, нүүрний онцлогийг харуулахгүй байх.

-Морины үсний урлаг ямар нэгэн байдлаар дэлгэрч байна уу? Мастер анги, сургууль байдаг уу? Түгээмэл биш бүс нутагтай хамтын ажиллагаа бий юу?

-Миний зураачаар ажилладаг Усть-Ордын үндэсний урлагийн төвд гар урлалыг сурталчлах, сурталчлах нь гол зорилго юм. Бид төрийн захиалгаар болон төлбөртэй мастер ангиудыг явуулдаг.